خشکسالی به عنوان بی سروصدا ترین بلایای طبیعی در مقابل سیلاب به عنوان یکی از پر صدا ترین بلایای قرار گرفته است . این درحالی است که خطر و خسارت های ناشی از خشکسالی به مراتب بیشتر از سایر بلایای طبیعی مانند : سیل ، طوفان ، آتش فشان و حتی زلزله است . ولی به دلیلی که مشاهده ی تاثیر تخربی خشکسالی نیاز به زمان به نسبت طولانی دارد ، مطالعه و تحقیق و نحوه ی برخورد با آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است .
درحالی که وقوع یک دوره خشکسالی شدید علاوه بر خسارت های آشکار به طور معمول به محصولات کشاورزی ، فضای سبز و دامپروری وارد می آید و گاهی باعث قحطی
می شود ، خسارت های ناپیدای دیگری را نیز باعث می شود که در مواردی جبران ناپذیر از حوزه های پیدا و آشکار آن است .
برای درامان ماندن از زلزله ، آتش فشان و سیلاب کافی است برای مدت کوتاهی از مرکز وقوع این بلاها فاصله گرفت ، ولی در صورت وقوع خشکسالی ، کل یک جامعه در یک دوره زمانی طولانی خسارت خواهد دید و گریز ازآن بدون برنامه ریزی میسر نخواهد بود .
خشکسالی حالتی طبیعی و مستمر از اقلیم است ، در حالی که بسیاری به اشتباه آن را واقعه ایی تصادفی می پندارند این پدیده به تقریب در تمامی مناطق اقلیمی رخ می دهد ، ولی مشخصه ی آن از یک منطقه به منطقه ای دیگر به طور کامل تفاوت دارد.
خشکسالی یک اختلال موقتی است و با خشکی تفاوت دارد چرا که خشکی ها صراٌ محدود به مناطقی با اندک بارندگی است و حالتی دایمی از اقلیم است .
خشکسالی جز بلایای طبیعی نامحسوس است .گرچه تعاریف متعددی برای این پدیده ارائه شده لیکن در کل حاصل کمبود بارش در طی یک دوره ی ممتد زمانی به طور معمول یک فصل یا بیشتر می باشد این کمبود منجر به نقصان آب برای برخی فعالیت ها ، گروه ها و یا یک بخش زیست محیطی می شود . همچنین دمای بالا ، باد شدید و رطوبت نسبی پاین تر در بسیاری از نقاط جهان با این پدیده همراه شده و به طرز قابل ملاحظه ایی برشدت آن می توانند بیفزایند .
خشکسالی های اخیر درهرگروه کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه ، نتایج اقتصادی ، تاثیرات زیست محیطی و دشواری های شخصی به بار آورده که جملگی باعث شده اند که آسیب پذیری تمامی جوامع به این پدیده ی زیانبخش طبیعی مد نظر قرار گیرد .
پیش گفتار
آبیکی از ارکان اصلی حیات بشری است بطوری که حیات بدون آن برای موجوات زنده به هیچ وج قابل تصور نیست . اگر چه کل میزان آب جهان ثابت است اما توزیع نامناسب آب در سطح جهان و ازهمه مهمتر فقدان آب سالم در بسیاری از نقاط جهان نگرانی های زیادی را پیش روی بشرقرار داده است .
حدود 70 درصد از سطح زمین را آب فرا گرفته است ولی متاسفانه بحران آب در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای کمربند خشک زمین مثل ایران ، به عنوان یکی از دغدغه های اصل فراروی آینده ایی جوامع خواهد بود . نمایه های این بحران امروزه به ویژه در شرایط خشکسالی به خوبی نمایان می باشد .
بطور کلی در نقاط مختلف کشور کاهش منابع آبی مناسب و نیاز روز افزون بخش های مختلف به آب را می توان از اثرات این بحران دانست .
اهمیت خشکسالی :
خشکی و خشکسالی با وجود شباهت های زیادی مترادف نیست . خشکی از ویژگی های بارز اقلیمی نواحی خشک و نیمه خشک دلالت برشرایطی دارد که میانگین بارش یا آب قابل دسترس ،کم باشد درحالی که خشکسالی در هر منطقه ای و با هرنوع آب وهوایی می تواند روی دهد .
خشکسالی ویژگی بازگشت و طبیعی اقلیم است و به تقریب در تمامی رژیم های اقلیمی رخ می دهد این پدیده ،علاوه بر مناطق با بارندگی کم ، در مناطق مرطوب نیز اتفاق می افتد بنابراین خشکسالی بر خلاف خشکی که یک خصومت دایمی است و به مناطق با بارش کم محدود می شود یک ناهنجاری موقت است .
خشکسالی به دوره یی از زمان اطلاق می شود که عرضه ی رطوبت در آن زمان در سطح مشخص کم تر از حد انتظار شرایط معمول آب وهوایی باشد و به طور کلی خشکسالی را از نظر جوی ، هیدولوژی و کشاورزی مورد بحث قرار می دهند وبعضی نیز اصطلاح خشکی از نظر جامعه شناسی را معرفی کرده اند که در آن آب در مقابل استحصال کم تر ازحد مورد انتظار برای فعالیت های اقتصادی و اجتماعی می باشد . بطور کلی خشکسالی از دو جزء تشکیل شده است :
جزء آب وهوایی که منجر به کاهش بارش و آب قابل استحصال می شود و جزء تقاضا برای مصرف آب به طور معمول دربرخورد با پدیده ی خشکسالی ، عمده فعالیت در جزء دوم ، یعنی کاهش تقاضا برای مصرف متمرکز می شود .ک با این حال اگر چه برنامه ریزی ها برای مواجه شدن با پدیده ی خشکسالی می تواند تا حد زیادی موثر باشد اما قبل از هر گونه برنامه ریزی باید مشکل های اساسی که مانع اجرای فعالیت مورد نظر می شود را شناسایی کرد .
بدون شک ، خشکسالی به عنوان یک پدیده ی آب وهوایی ممکن است هراز چند گاهی رخ دهد . اما آیا در طول دوره های خشکسالی گذشته به دنبال برنامه ریزی مدونی بوده ایم
سال گذشته به جهت ریزش ناکافی باران در ده ها شهر ایران ، همدان نیز دچار مشکلات زیادی گردید که هموطنان ما با جیره بندی آب روبه رو شدند و سد اکباتان دیگر جوابگوی آب مورد نیار مردم نبود . زیرا در شهر پر جمعیتی مثل همدان داشتن تنها یک سد مسلماً نمی تواند پاسخگوی نیاز آب مردم باشد و به دلیل کمبود بارندگی ،میزان تولید نیروگاه های برق آبی که حدود 10 درصد از برق تولیدی کشور را تامین می کنند به نصف کاهش یافته است .
در پی کاهش بارندگی و بروز خشکسالی و خشک شدن قنات ها در مناطق خشک و افت شدید آبدهی چاه ها نماز باران در برخی شهرها ، اقامه شد . ایران در فاصله سالهای 1377 تا1381 یک دوره خشکسالی را پشت سر گذاشته که خسارات زیادی رابه خصوص در بخش کشاورزی به جا گذاشت وآب آشامیدنی برخی شهرها ازجمله همدان سهمیه بندی شد .دوره خشکسالی درایران معمولاً پنج تا هفت ساله است .براساس روند چهل ساله اخیر سال گذشته نباید خشکسالی پدید می آمد درحالی که در نیمی از چهل اخیر شاهد خشکسالی بوده است .
بحران آب درجهان :
ایران تنها کشوری نسیت که در سال های اخیر با مساله ی بحران آب درگیر است بلکه جهان در حال تجربه بحران آب است . بیش از یک میلیارد از مردم جهان به آب سالم آشامیدنی و نیمی از مردم جهان به بهداشت مناسب دسترسی ندارند . بدون تغییرات اساسی ، بسیاری از مناطق جهان آب کافی برای تولید غذا ورشد جمعیت علی رغم اعمال سیاست های کنترل جمعیت ندارند . نابودی گونه های گیاهی و جانوری حقایق دیگری هستند که در بسیاری از نقاط جهان اتفاق افتاده و می توانند باعث تغییر روش زندگی نسل های آینده بشوند . بحران آب جهان ، یک بحران مدیریتی است . در قلب آن این سوال مطرح است : چگونه آب را می توان با بهره وری بالاتر مورد استفاده قرار داد؟ که جواب این سوال را می توان به صورت زیر خلاصه کرد :
- افزایش تولیدات با مصرف آب کمتر
- رقابت کمتر برسر آب
-نیاز کمتر به توسعه و ساخت سازه های زیر بنایی
- افزایش ایمنی و امنیت تولیدات غذایی
- داشتن آب بیشتر برای کشاورزی ، صنعت و مصارف خانگی و محیط زیست بهتر
در حال حاضر بحران آب نیازی به زنگ خطر ندارد . زنگ های خطر به صدا در آمده و می توان این بحران را مهار کرد
استفاده از توسعه منابع آب را قابل تحمل ساخت . برای موفقیت در مهار این بحران نیاز به یک بررسی و تحقیق کامل برای مدیریت سیستم های با پیچیدگی بالا داریم . اگر ما رفتارمان و همچنین روش مدیریت استفاده ازآب را تغییر دهیم ،قادر به رسیدن به یک آینده مطلوب برای زمین و مردم آن خواهیم بود .
بحران آب درایران :
بدون شک نامگذاری قرن حاضر با عنوان «درآب» از سوی کارشناسان اقتصادی و بسیاری به نعنی توجه کردن به این مایع حیاتی پبیش از پیش است . آب از گذشته های بسیار دور همچنان دارای اهمیت بسزایی بوده است .
یکی از مهم ترین مواردی که بسیار ی از سیاست ها به آن توجه دارند بحث آب و به موازات آن «بحران آب » و تبعاتی است که می تواند دراثر نبودش برای مردم جامعه و حتی یک حوزه زیست محیطی دشواری های زیادی ایجاد کند .
باید دقت داشت که نیاز به آب مقوله ای نیت که دارای محدودیت زمانی و مکانی باشد و بتوان با مایعی دیگر درصددجایگزین کردن ، کمبود و خلاء آن برآمد . ضمن آنکه براساس آمر موجود جمعیت جهان ، جمعیت کشور و کلان شهرهای ما همچنان درحال روند صعودی و افزایش است . از طرفی منابع آب در کشورهایی چون ایران ، محدود وبارندگی ها تقریباً یک سوم تا یک چهارم متوسط بارندگی دیگر نقاط جهان است . از سوی دیگر متاسفانه آلوده شدن آب ها ،چه سطحی و چه زیر زمینی درحال افزایش است .
در دهه های اخیر و به ویژه در سال پایانی قرن بیستم آب به عنوان موضوعی مهم کانون مباحثات و مذاکرات بین المللی قرار گرفته است .در سال های پیش مشکلات ، مسایل و کمبودهای آب در مقیاس محلی مطرح بود ، اما در شرایط فعلی و ازآن مهمتر در آینده این مشکلات در مقیاس های ملی ، منطقه ای و حتی جهان بروز خواهد کرد .
در گذشته آب بود ، اما برای رسیدن به آن محدودیت تکنولوژی وجود داشت . اکنون ، اصولاٌ آب اضافی برای توسعه وجود ندارد ومقدار آب تجدید شونده که هم اکنون کره زمین دریافت می ند معادل همان آبی است که هزارن سال پیش دریافت کرده و ثابت است.
باید توجه داشت مقدار سرانه مصرف آب به شدت درحال افزایش است . دلیل این امر به افزایش سطح رفاه و به تبع آن تنوع نیازهای آبی مربوط می شود .
شیوه های مقابه با بحران کم آبی :
برای مباره با کم آبی و مشکلات ناشی ازآن از روش های زیر پیشنهاد می شود :
الف- اولویت های مصرف
همزمان با کمبود بارندگی ، شرایط اقلیمی و آب وهوایی کشور دچار تغییر و جابجایی شده است . مثلاً گرمای بعضی شهرهای سردسیر در اولین روزهای سال جدید به 28 تا30 درجه رسید . گرمایی که معمولاً شهرها در تابستان شاهد آن بودند مثلا همدان همیشه شاهد برف های حجیم در کوه های خود بوده است درحالی که در دوسال اخیر در کوه های شهر همدان برف چندانی نیامده است .
ب) جیره بندی :
در پی کاهش بارندگی ، مسئولان وزارت نیرو از احتمال جیره بندی آب در برخی از استان های کشور در تابستان خبر دادند . به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران استان هایی چون : اراک ،یزد ، کرمان ،همدان و سیستان و بلوچستان درسال گذشته دچار کمبود آب وجیره بندی شدند .برای افزایش بارش باران و رفع بحران در سال گذشته بسیاری از استان ها نماز استسقا (باران) یه جا آورند .
اصلاح ساختارمصرف:
براساس آمارهای موجود در وزارت نیرو و میانگین سی ساله ، بارندگی سالانه ایران 250 میلی متر بوده است که همین آمار نشان دهنده این است که بارش سالانه کشورمان نسبت به جهان خصوصاٌ کشورهای اروپایی که بیشتر از700تا800 میلی متر درسال است بسار کمتر ازحد متوسط بارندگی است . در عین حال باروند صنعتی شدن کشورها ، به طور طبیعی پساب های صنعتی (شیمیایی ) هم افزایش چمشگیری می یابد فاضلاب ها به چاه های و سفره های زیر زمینی نشت می کنند که پیامد آن افزایش اپیدمی بیماری ها است .
موارد زیر نیز درحل بحران آب کارگشا می باشد :
1- تدوین آیین نامه اجرایی چگونگی آب
2- حفاظت و بازیافت در برنامه های بخش های مصرف
3- آگاه سازی عمومی و مشارکت مردم دربرنامه ریزی و مدیریت آب
4- توجه به عرضه و تقاضا در کل چرخه آب
5- توجه دقیق به مدیریت جامع آب
6- برآورد ارزش اقتصادی آب درهریک از حوزه های آبری
7- توجه به برنامه های اجرایی مدیریت خشکسالی
8- استفاده از روش های نوین آبیاری و کم آبیاری (آبیاری قطره ای)
9- ارتقاء سطح فرهنگ مردم و جامعه دراستفاده ازآب
10- به کارگیری تجربه های کشورهای موفق در زمینه ی کشاورزی
11-ساخت سدهای جدید و اصلاح و احداث شبکه
12- بررسی شکستگی های شبکه ها برای جلوگیری از اتلاف آب
13- طرح هایی نظیر حفر چاه ،انتقال آب از مناطق دیگر و آبرسانی به وسیله تانکر
14- کنترل ذخیره پشت سدها
15- پمپاژ ها و حفر چاه های موقت ، استفاده از تانکرهای آبرسانی
16- تغییر الگوی کشت توسط کشاورزان
17- مبارزه با علف های هرز ، آبیباری درساعات خشک در روز (عصرها) ، استفاده از کودهای مقاوم درخاک های خشک ، تنک کردن میوه ها، بالا بردن مقاومت درختان ، شخم سطحی و ایزوله کردن چوب ها و حرس سبز ،
18- به کارگیری اندیشه علمی راهی جهت پیشگیری ازکم آبی
پس مسئولین و دست اندرکاران بحران آب نباید نگرشی مقطعی و آنی داشته باشند بلکه بایر بر مبنای مقابله اضطراری و تدوین یک برنامه بلند مدت منظم و مداوم جهت آمادگی و پیشگیری از گسترش این بحران جلوگیری کند و در این راه نه تنها مسئولین بلکه همه دستگاههای اجرایی و مردم از مجریان اجرای راهبردهای مدیرت کم آبی و کاهش اثرات خشکسالی می باشند .
در مواجهه با بحران آب باید تهدیدها به فرصت تبدیل کنیم و این مساله را امری انقلبی و ارزشی بدانیم که نه تنها یک ارگان بلکه تمام مردم ایران موظف به حل این مشکل هستند یرا در این موفقیت با یک معادله ی دو مجهولی مواجهیم
یک مجهول آن کمبود آب است که در مقابل آن باید راه حل علمی اندیشید و دوم این است که از این تهدید بالقوه چگونه یک فرصت بسازیم .هنر ما عبور آرام و منطقی از چالش کم آبی است یعنی باتدبیر ، سخت کوشی و مدیریت درست با کم ترین خسارت باید ازآن عبور کرد و مشکل ها را شناخت پس مردم را آگاه نمود و فرهنگ صرفه جوی را جا انداخت .
روابط عمومی ها نیز درحل بحران آب نقش به سزایی دارند زیرا درست صحبت کردن با مردن هنری برای روایط عمومیب ها محسوب می شود . آنان باید با تعامل و همکاری خود با صدا و سیما و رسانه های جمعی به صورت منسجم و مطابق با رویکرد های وزارت نیرو درجهت اطلاع رسانی به موقع و صحیح اقدامات لازم رابه عمل آورند . این ارتباط فنی ، زیبا ، با نشاط و استادانه باشد تمام توان خود را درحل این امر مهم به کار گیرند .
همه ی مردم به ایت مساله آگاه شوند که باید صرفه جوی در مصرف آب را از خودمان شروع کنیم و مشکل جامعه را مشکل خود و خانواده ی خود بدانیم و فرزندان خود را نیز از همان دوران کودکی با استفاده صحیح از طلای آب آشنا سازیم .چرا که آب تنها نعمتی است که جایگزین ندارد ونبود آن حیات را از انسان ها و تمام موجودات جهان سلب
می کند.
پیشنهادات:
1-حمایت از تحقیقات انجام شده در زمینه خشکسالی
2- احداث سدهای زیر زمینی
3- جدا کردن آب شرب از سایر مصارف شهری بی(کاری که در تمام کشورهای پیشرفته انجام شده است )
4- جلوگیری از تخریب و گسترش پوش گیاهی
5- ارتقاء سطح فرهنگ صرفه جویی در مصرف آب خصوصاً دربین زنان خانه دار
6- آشنا کردن مردم با وسایل مربوط به خشکسالی و تشویق آنان به صرفه جوی ( به کمک رسانه ها )
7- نظارت مستمر بر منابع و مصارف
8- کنترل رشد جمعیت
9- استفاده از شبکه های مصرف آبیاری یا بهینه کردن روش سنتی آبیاری
10- بهساری شبکه های آب شهری
نتیجه گیری :
ایران به عنوان یکی از کشورهای واقع در کمربند خشک کره زمین با مشکل کم آبی مواجه می باشد رشد فزاینده جمعیت و نیاز به محصولات کشاورزی و دامی و محدودیت منابع آب و خاک به عنوان بستر اصلی تولیدات کشاورزی مساله کم آبی رابه گونه یی بسیار جدی فرا روی کشور قرارداده است . در واقع خشکسالی نیز به عنوان یک پدیده ط طبیعی همچون سایر پدیده های طبیعی به مدد دانش ، آگاهی ،برنامه ریزی و مدیریت صحیح قابل پیش لبنی و کنترل می باشد و خسارت های ناشی ازآن را می توان به حداقل رساند.
بحران آب و محدودیت منابع آب درحال حاضر برای بساری از کشورها و درآینده یی نزدیک برای کلیه کشورهای جهان به صورت یک معضل جدی می بایست مورد توجه قرار گیرد چرا که این محدودیت رشد و تعالی کشورها را می تواند تحت الشعاع قرار دهد .ازاین رو می بایست به دنبال مدیریت آب برای دوره های خشکسالی
بود ، نه مدیریت آب در دوره های خشکسالی ؟
متاسفانه تاکنون در خشکسالی های گذشته به صورت مقطعی عمل کرده ایم .پرداخت خسارت به کشاورزان ،استفاده از راهکارهای کوتاه مدت آبرسانی و تلاش های دیگری ازاین دست به هیچ وه کافی نبوده و جای برخورد جامع و همه جانبه همچنان خالی است .
شدت و حجم خسارت ها و روند فزاینده ی آنها به گونه یی است که ایجاب می کند تدابیر موثرتر و اساسی تری به خصوص جهت پیشگیری این وقایع به عمل آورد . آمار و ارقامی که هر ساله از طرف وزارت کشور اعلام می شود خسارت های وارده به مزارع در باغ ها و تاسیسات شهری و روستایی ،خسارت های ناشی ازعدم پوش گیاهی ، جنگلی و مراتع ،مسایل و مشکل های مربوط به فرسایش خاک و هدر رفتن این سرمایه ی ، انهدام رویش گاه های طبیعی و منابع زیست محیطی که امید زیادی به احیای دوباره آن ها می باشیم ،سهم بالاتری از آمار رابه خود اختصاص می دهد ولی همیشه درحاشیه قرار گرفته اند.پس بایید قدر این نعمت بزرگ الهی را بدانیم و درحفظ آن بکوشیم .
جزیـــــره اســـــرار آمیــــــز دانــش